Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η ρητορική της ανωριμότητας

του Michael Marder, καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Χώρας των Βάσκων (από τα "Ενθέματα" της Κυριακάτικης Αυγής. Μετάφραση: Ελένη Βουγιουκλάκη). 

Ενώ έχουν περάσει πάνω από διακόσια χρόνια από το θάνατο του Ιμάνουελ Καντ, το ζήτημα του πολιτικού διαφωτισμού στην Ευρώπη παραμένει φλέγον.

 Τι χρειάζεται για να κατακτηθεί η ατομική και η συλλογική αυτονομία και η ικανότητα για αυτο-κυβέρνηση; Ποιος κατάφερε να ξεπεράσει τα εμπόδια της «ανωριμότητας για την οποία είναι ο ίδιος υπεύθυνος», όπως το θέτει ο Καντ, και να έχει πλήρη έλεγχο του εαυτού του, καθώς και της πολιτικής του κατάστασης;

Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί στη βάση της υπόθεσης ότι συγκεκριμένες χώρες-μέλη, με υπερβολικά ποσά μη διαχειρίσιμου κρατικού χρέους, δεν είναι τόσο διαφωτισμένες όσο άλλες. Η Ελλάδα, για παράδειγμα, έχει υποστεί πλήθος εξευτελισμών, συμπεριλαμβανομένων προτάσεων να αναλάβει η Ε.Ε. τον έλεγχο του κρατικού της χρέους. Αυτό το αίσθημα αναπαρήγαγε στις 16 Φεβρουαρίου του 2012 ο επικεφαλής του Γιούρογκρουπ, Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, λέγοντας ότι η εφαρμογή των μέτρων λιτότητας στην Ελλάδα χρειάζεται «παρακολούθηση» και «πιο σφιχτή εποπτεία». Με άλλα λόγια, η ηγεσία της ΕΕ πιστεύει ότι οι Έλληνες συμπεριφέρονται, συλλογικά, τόσο παιδιάστικα ώστε χρειάζεται επίβλεψη από κάποιον ενήλικα για να διασφαλιστεί ότι ξοδεύουν το αποκαλούμενο πακέτο διάσωσης με τον πιο υπεύθυνο δυνατόν τρόπο.

Η τάση να αντιμετωπίζονται ορισμένα κράτη-μέλη σαν παιδιά συμβαδίζει και  με την αντιμετώπισή τους σαν ζώων, προφανής στην προσβλητική συντομογραφία της Πορτογαλίας, της Ιρλανδίας, της Ελλάδας και της Ισπανίας στη λέξη PIGS, που δηλώνει έμμεσα ότι δεν είναι ούτε τόσο άνθρωποι ούτε τόσο έλλογοι όσο οι υπόλοιπες χώρες της ΕΕ. Σε ολόκληρη τη δυτική φιλοσοφία, τόσο τα παιδιά όσο και τα ζώα, με τις ιδιότροπες επιθυμίες τους, έχουν θεωρηθεί ανεπαρκή από τη σκοπιά των πλήρως ανεπτυγμένων λογικών ενηλίκων και, επομένως, έχουν ανάγκη εκπαίδευσης, μόρφωσης και πειθαρχίας. Τα τωρινά μέτρα λιτότητας είναι, στην πραγματικότητα, ένα είδος συλλογικής τιμωρίας, που επιβάλλονται όχι τόσο για να ελεγχθούν οι δαπάνες και να βελτιωθεί η οικονομική απόδοση (όλοι οι δείκτες δείχνουν ξεκάθαρα ότι οι οικονομικές συνθήκες χειροτερεύουν στις χώρες όπου εφαρμόστηκαν τέτοια μέτρα), αλλά για να εξαναγκαστεί η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών  να υποταχθεί, να φτωχύνει και να δουλεύει πρόθυμα για παράλογα μικρούς μισθούς. Ακολουθώντας τη χριστιανική λογική, με την οποία αδιαμφισβήτητα τασσόταν και ο Καντ, αυτή η αυθεντική συλλογική αυτοθυσία θα γινόταν ο κινητήρας της προόδου, αν όχι του πλήρους εξανθρωπισμού, για τα παιδικά ή τα ζωόμορφα έθνη.

Η ιστορική συγκυρία που ζούμε δεν μοιάζει με τη Μεγάλη Ύφεση, αλλά, μάλλον, με τη μετάβαση από τον Κανόνα του Σπίνχαμλαντ (1795) στην Τροποποιητική Πράξη του Νόμου για τη Φτώχεια του 1834 στην Αγγλία, όταν παλαιότερες παροχές πρόνοιας ακυρώθηκαν προς όφελος μιας νομοθεσίας που προσπάθησε να μετατρέψει τους Βρετανούς φτωχούς σε «πεινασμένα ζώα». Οι νέοι νόμοι εσκεμμένα χρησιμοποίησαν την πείνα ως μηχανισμό πειθάρχησης, ώστε να αναγκαστούν οι άνθρωποι να εργάζονται για πενιχρούς μισθούς. Όπως το θέτει ο Τζόσεφ Τάουνσεντ στη Διατριβή του (Dissertation), τον ακρογωνιαίο λίθο της ιδεολογίας του νόμου του 1834:

«Η πείνα θα εξημερώσει τα σκληρότερα ζώα, θα διδάξει την ευπρέπεια και την ευγένεια, την υπακοή και την υποταγή στους περισσότερο διεστραμμένους. Γενικότερα, μόνο η πείνα μπορεί να κινητοποιήσει και να παροτρύνει (τους φτωχούς) να δουλέψουν· ωστόσο, οι νόμοι μας μάς έλεγαν ότι ποτέ δεν θα πεινάσουν […]. Οι νομικοί περιορισμοί επιτυγχάνονται με πολύ κόπο, βία και φασαρία […], ενώ η πείνα δεν είναι μόνο ειρηνική, αθόρυβη, αδυσώπητη πίεση, αλλά, ως το ισχυρότερο φυσικό κίνητρο για τη φιλοπονία και την εργασία, εξαναγκάζει σε μεγάλη προσπάθεια. (Παρατίθεται στο K. Polanyi, The Great Transformation: The Political and Economic Origins of our Time, Βοστώνη, Beacon Press 1957, σ. 113 [στα ελληνικά κυκλοφορεί σε μετάφραση  Κώστα Γαγανάκη, από τις εκδόσεις Νησίδες].

Ας κάνουμε τώρα ένα άλμα στο 2012: οι επαίσχυντες προσπάθειες να μειωθούν οι μισθοί στο όνομα της οικονομικής ανταγωνιστικότητας μέσω της αυξημένης φορολογίας και της περικοπής δαπανών στην Ελλάδα, την Πορτογαλία και μια σειρά χωρών της Ε.Ε. μοιάζουν με μακρινό απόηχο του 1834. Τότε, όπως και τώρα, ολόκληρες κοινωνικές ομάδες και πολιτικο-οικονομικές τάξεις απο-ανθρωποποιήθηκαν, αντιμετωπίστηκαν σαν ζώα ή σαν παιδιά, ώστε να κατευναστούν μέσω του φυσιολογικού μηχανισμού της πείνας. Η εξαναγκαστική δημοσιονομική πειθαρχία, που συνεπάγεται, ανάμεσα σε άλλα, σοκαριστικές περικοπές σε συντάξεις και επιδόματα ανεργίας, είναι το είδος της πειθάρχησης που διαρρηγνύει ολόκληρο το πολιτικό σώμα στο όνομα του υπολογιστικού ορθολογισμού και της μεγιστοποίησης της αποτελεσματικότητας — τα θεμελιώδη ιδανικά της «διαφωτισμένης» σκέψης. (Δεν θα ξαφνιαζόμασταν αν μαθαίναμε ότι, ως επακόλουθο των νέων Νόμων για τη Φτώχεια τον 19ο αιώνα, στην Αγγλία ξέσπασαν ταραχές, όπως ακριβώς στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, μετά την έγκριση από τη Βουλή της νέας συμφωνίας διάσωσης.)

Φυσικά, η αντιμετώπιση ολόκληρων εθνών σαν παιδιά ή σαν ζώα δεν είναι καινούργια στην Ευρώπη, που έχει μακρά παράδοση να αυτοχαρακτηρίζεται φάρος της ανθρωπότητας και η οποία σταθερά επικαλείται την ιδέα της «εκπολιτιστικής αποστολής» της καθ’ όλη τη διάρκεια των αποικιακών κατακτήσεων και των επεκτάσεων. Σήμερα, σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την απόσυρση των τελευταίων ευρωπαϊκών χωρών από τις υπερπόντιες αποικίες, η ίδια ρητορική στρέφεται στο εσωτερικό, διατρέχοντας το νέο πολιτικο-οικονομικό σχίσμα μεταξύ Βορρά και Νότου στην Ευρώπη. Η μόνη σταθερά που παραμένει ύστερα από αυτήν τη στροφή είναι η εκμετάλλευση: εξωφρενικά επιτόκια και όροι εξόφλησης συνδεδεμένοι με το πακέτο διάσωσης θα εξασφαλίσουν ότι οι οικονομίες των χωρών-οφειλετών θα οργανωθούν στο άμεσο μέλλον γύρω από την ανάγκη εξυπηρέτησης του χρέους.

Πάντως, η πικρή ειρωνεία είναι ότι οι απαιτήσεις για δημοσιονομικούς περιορισμούς και ορθολογικό αυτοέλεγχο στο οικονομικό πεδίο τίθενται στις κυβερνήσεις αλλά όχι στις πολυεθνικές εταιρείες, στις τράπεζες ή στα hedge funds. Πράγματι, η επιτήρηση αυτών των οικονομικών οργανισμών σταδιακά μειώθηκε, με αποτέλεσμα την οικονομική κρίση, την οποία απλοί πολίτες καλούνται να πληρώσουν με τις ίδιες τις ζωές τους. Τα ανεύθυνα στοιχήματα με τα παράγωγα και άλλα μη υπαρκτά αγαθά στις παγκόσμιες αγορές δεν εμπίπτουν στην κατηγορία της αδιαφώτιστης ανωριμότητας, ενώ τα υπερβολικά έξοδα για τη βελτίωση των κοινωνικών υπηρεσιών, για την ιατρική περίθαλψη και για δίχτυα ασφαλείας θεωρούνται ανορθολογικά. Οι αυτο-ανακηρυγμένοι φύλακες της ευρωπαϊκής κληρονομιάς απέχουν πολύ από το καντιανό ιδανικό που επικαλούνται. Τώρα είναι η ώρα να στραφεί η ρητορική της ανωριμότητας εναντίον τους, ώστε να αποκαλυφθούν τα διπλά κριτήρια και η ιδιόρρυθμη λογική τους.