Ο καλός τσάρος και το σύνδρομο Μπρέζνιεφ
Παράσταση για ένα ρόλο οι προεδρικές εκλογές στη Ρωσία, αλλά η ηγεμονία Πούτιν εμφανίζει συμπτώματα στασιμότητας και αμφισβήτησης.
Η επιστροφή του ανθρώπου που δεν έφυγε ποτέ: Αυτός θα μπορούσε να είναι ο τίτλος για τις σημερινές (σσ το άρθρο δημοσιεύθηκε χθες, ημέρα διεξαγωγής των εκλογών) προεδρικές εκλογές στη Ρωσία - μια παράσταση για ένα ρόλο, χωρίς προσδοκίες εκπλήξεων. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο οποίος οδηγούσε από το πίσω κάθισμα και ως πρωθυπουργός, στο μεσοδιάστημα όπου το τιμόνι της προεδρίας κρατούσε ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, θα είναι και πάλι πρόεδρος τουλάχιστον έως το 2018, για να ξεπεράσει τον Μπρέζνιεφ ως ο μακροβιότερος ηγέτης του Κρεμλίνου μετά τον Στάλιν.
Αλλωστε, δεν αντιμετώπισε ιδιαίτερα σκληρό ανταγωνισμό από τους ανθυποψηφίους του. Ο κομμουνιστής Ζιουγκάνοφ και ο εθνικιστής Ζιρινόφσκι, δύο φθαρμένες πολιτικές φιγούρες της τελευταίας εικοσαετίας, έπαιξαν και πάλι τον ρόλο της υπεύθυνης, πατριωτικής και προπαντός ακίνδυνης αντιπολίτευσης. Ο δισεκατομμυριούχος Πρόχοροφ δεν έχει ελπίδες στη χώρα όπου η λέξη ολιγάρχης προξενεί μεγαλύτερη αποστροφή από τις λέξεις κανίβαλος και παιδεραστής. Οσο για τον «σοσιαλδημοκράτη» Μιρόνοφ, αρκεί να αναφέρουμε πως συνόψισε την αντιπολιτευτική του στρατηγική το 2004, όταν ήταν και πάλι διεκδικητής της προεδρίας απέναντι στον Πούτιν: «Ολοι θέλουμε να εκλεγεί πρόεδρος ο Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς».
Τούτων δοθέντων, το μόνο ψήγμα σασπένς που απομένει για τη σημερινή βραδιά εντοπίζεται στο ερώτημα αν ο ισχυρός άνδρας εξασφαλίσει άνω του 50% των ψήφων, ώστε να απαλλαγούν οι ψηφοφόροι από τη διεκπεραιωτική τελετουργία του δεύτερου γύρου. Παρ' όλα αυτά, υπάρχει στην ατμόσφαιρα μια αόριστη, δυσοίωνη αίσθηση αμφιβολίας, σαν κι αυτή που συνοδεύει τα σίκουελ των επιτυχημένων κινηματογραφικών ταινιών, όπου προεξοφλεί κανείς ότι το «Νο 2» θα ωχριά ενώπιον της παλιάς δόξας.
Η πρώτη ψυχρολουσία ήρθε προ τριμήνου, όταν ο τότε πρωθυπουργός εισέπραξε γιουχαΐσματα, αντί της αναμενόμενης αποθέωσης, από τους θεατές αγώνων πολεμικών τεχνών στους οποίους συμμετείχε. Ακολούθησαν οι καταγγελίες για νοθεία στις βουλευτικές εκλογές του Δεκεμβρίου, όπου το κυβερνών κόμμα αντιμετώπιζε τον κίνδυνο να χάσει την αυτοδυναμία. Η έμμονη ιδέα του Πούτιν για έξωθεν οργανωμένη «έγχρωμη επανάσταση», κατά τα πρότυπα Σερβίας, Γεωργίας και Ουκρανίας, ενισχύθηκε από τις συνακόλουθες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, κατά τις οποίες, εν είδει χολιγουντιανής σκηνοθεσίας, κυριαρχούσε το χαρακτηριστικό για τη Ρωσία λευκό χρώμα του χιονιού. Οσο για τα βίντεο που εμφανίζουν τον γυμνασμένο, αρρενωπό ηγέτη να πυροβολεί τίγρεις, να καμακώνει φάλαινες, να ιππεύει γυμνός από τη μέση και πάνω και να ανασύρει από τα παγωμένα νερά (και από βάθος μόλις δύο μέτρων) αρχαίο αμφορέα, έχουν γίνει από καιρό ανέκδοτα που ψυχαγωγούν κάθε πικραμένο.
Δεν είχε καλύτερη τύχη η «βόμβα» των μυστικών υπηρεσιών Ρωσίας και Ουκρανίας περί σχεδίου δολοφονίας του Ρώσου ηγέτη από τρομοκράτες που χρηματοδοτούσαν Τσετσένοι αυτονομιστές με διασυνδέσεις στο Λονδίνο. Σύσσωμη η αντιπολίτευση αμφισβήτησε την αξιοπιστία των «αποκαλύψεων», οι οποίες κατά σκανδαλώδη σύμπτωση ήρθαν παραμονές των εκλογών. Αρκετοί θυμήθηκαν ότι ο τότε άσημος Πούτιν, κεχρισμένος διάδοχος του Γέλτσιν, κέρδισε για πρώτη φορά τη φήμη του «ισχυρού άνδρα» με την εκστρατεία του εναντίον των Τσετσένων, ύστερα από τις περίεργες βόμβες που συγκλόνισαν τη Μόσχα και για τις οποίες κάποιοι είχαν πει ότι ήταν έργο μυστικών υπηρεσιών.
Γεγονός είναι ότι ο Ρώσος ηγέτης συμπεριφέρεται σαν να έχει διαρκώς την ανάγκη κάποιου διαβολικού εχθρού. Στην πρώτη προεδρική θητεία του, ο εχθρός που απειλούσε να διαλύσει τη Ρωσία ήταν οι Τσετσένοι αυτονομιστές. Στη δεύτερη, οι ολιγάρχες τύπου Χοντορκόφσκι, που λεηλάτησαν τον εθνικό πλούτο και απειλούσαν να αποτελειώσουν τη χώρα, σε συνεργασία με τους Δυτικούς. Τότε ήταν που ο Πούτιν έχτισε τον μακιαβελικό μύθο του καλού Ηγεμόνα, που συμμαχεί με τον πάσχοντα λαό εναντίον των κακών ολιγαρχών - έναν μύθο βαθιά ριζωμένο στη ρωσική ψυχή, που συχνά αγκιστρωνόταν στην αυταπάτη του καλού τσάρου που θα υποτάξει τους κακούς βογιάρους.
Αναζήτηση εχθρού
Σε αυτές τις εκλογές, ο Πούτιν αναζήτησε τον εχθρό στο εξωτερικό, υποδεικνύοντας, χωρίς ωστόσο να κατονομάσει, την Αμερική. «Εμείς είμαστε οι υπερασπιστές της πατρίδας», δήλωσε στην κεντρική του συγκέντρωση, προσθέτοντας: «Είμαστε έθνος νικητών, το έχουμε στα γονίδιά μας και δεν πρόκειται να επιτρέψουμε σε κανέναν να ανακατευτεί στα εσωτερικά μας και να μας υπαγορεύσει τη θέλησή του».
Κατά παράδοξο τρόπο, η προϊούσα αποσταθεροποίηση του Πούτιν οφείλεται εν μέρει στις ίδιες τις επιτυχίες του. Η οικονομική αναζωογόνηση δημιούργησε εύπορα μεσοστρώματα που διεκδικούν «κάτι παραπάνω»: ευκαιρίες ανέλιξης που δεν θα περνούν από τα φίλτρα της διαφθοράς και της ευνοιοκρατίας, δημοκρατικές εγγυήσεις που δεν θα μοιάζουν με απλές προσόψεις, σαν τα διαβόητα «χωριά Ποτέμκεν» της Μεγάλης Αικατερίνης. Οι νεότερες γενιές, που δεν γνώρισαν τη Σοβιετική Ενωση και δεν νιώθουν γι' αυτήν ούτε μίσος ούτε νοσταλγία, δεν μπορούν να παρακολουθήσουν τη ρητορική του Ψυχρού Πολέμου και του πολιορκημένου φρουρίου. Επιζητούν μια «φυσιολογική» ζωή σε μια «φυσιολογική» χώρα, που θα τους δίνει δουλειά, μόρφωση και αξιοπρέπεια - όπως όλοι οι νέοι όλου του κόσμου. Σε αυτό το φόντο, η «σταθερότητα» που όντως εξασφάλισε ο Πούτιν αρχίζει να μην επαρκεί πια και να θυμίζει την παρακμιακή στασιμότητα της εποχής Μπρέζνιεφ. Απομένει να αποδειχθεί αν ο Ρώσος ηγέτης έχει ένα διαφορετικό σχέδιο για την τρίτη προεδρική του θητεία και τη μεγάλη του χώρα.
Επιτεύγματα και φόβοι
Η ανασφάλεια που προδίδει η ρητορική Πούτιν περί πανταχόθεν απειλούμενης Ρωσίας μοιάζει υπερβολική, δεδομένων των πραγματικών επιτυχιών του ανδρός που κατάφερε να ανακόψει την ολέθρια πορεία της εποχής Γέλτσιν. Οταν ήρθε στην εξουσία, η Ρωσία ήταν 81η χώρα του κόσμου ως προς το κατά κεφαλήν εισόδημα (5.720 δολ.), ανάμεσα στη Ναμίμπια και τη Γουατεμάλα, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Σήμερα είναι 45η με 23.300 δολάρια, ανάμεσα στην Εσθονία και την Πολωνία. Η εικοσαετής δημογραφική αιμορραγία της Ρωσίας επιτέλους σταμάτησε και το 2010 υπήρξε για πρώτη φορά αύξηση του πληθυσμού. Στην εξωτερική πολιτική, ο Πούτιν κατάφερε να αποκαταστήσει τη ρωσική ηγεμονία στο «εγγύς εξωτερικό»: Εβαλε κόκκινες γραμμές στο ΝΑΤΟ με τον πόλεμο της Γεωργίας, αποκατέστησε συμμαχικές σχέσεις με την Ουκρανία του Γιανουκόβιτς, η οποία επί Γιούσενκο ετοιμαζόταν να διώξει τους Ρώσους από τη Σεβαστούπολη και να μπει στο ΝΑΤΟ. Επιπλέον, έθεσε τις βάσεις για μια συνομοσπονδία με τη Λευκορωσία και το Καζαχστάν, η οποία θα μπορούσε στο μέλλον να ενσωματώσει και άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, ακόμη και την Ουκρανία. Εχοντας χαρακτηρίσει τη διάλυση της ΕΣΣΔ ως «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα», ο Πούτιν δεν παραιτήθηκε ποτέ από τη φιλοδοξία να ανασυστήσει μια πολυεθνική «αυτοκρατορία», σε εντελώς διαφορετικές βάσεις από εκείνη της σοβιετικής εποχής.
Πίσω από τις πόρτες του Κρεμλίνου
Σε αντίθεση με τους Ρώσους τηλεθεατές, που έχουν συνηθίσει να βλέπουν έναν Πούτιν σε στυλ Ιντιάνα Τζόουνς, οι Γερμανοί είχαν την περασμένη Τρίτη την ευκαιρία να σχηματίσουν μια πιο αυθεντική εικόνα του Ρώσου ηγέτη. Με επιτυχημένη σταδιοδρομία στην ερευνητική δημοσιογραφία και στα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, ο Χoύμπερτ Ζάιπελ απέκτησε ένα προνόμιο που ζηλεύουν οι Ρώσοι συνάδελφοί του: να μοιραστεί με τον Πούτιν εκατοντάδες ώρες της ιδιωτικής του ζωής και να καταγράψει τις εντυπώσεις του στο ντοκιμαντέρ «Εγώ, ο Πούτιν», που πρόβαλε η δημόσια τηλεόραση ARD.
Το κυρίαρχο συναίσθημα που αποπνέει η ταινία είναι η μοναξιά ενός ανθρώπου που ετοιμάζεται να κλείσει τα 60 και είναι πιο ευάλωτος από ό, τι θα ήθελε να πιστεύεται. Μόνος στην πισίνα, νωρίς το πρωί, με μόνη συντροφιά το μαύρο λαμπραντόρ του, την Κόνι. Μόνος το βράδυ, να προπονείται σε άδειο γήπεδο χόκεϊ. Εξουθενωμένος στο ημίχρονο φιλικού αγώνα, σοκαρισμένος όταν μια αθλήτρια τζούντο τον γυρίζει πλάτη στο πάτωμα, με μια υποψία θλίψης όταν ατενίζει από το παράθυρο του αυτοκινήτου τα τείχη του Κρεμλίνου, λες και τον κουράζει ο ρόλος που πρέπει να παίζει κάθε μέρα.
O Ζάιπελ εκμυστηρεύθηκε ότι βρήκε τον Πούτιν απροσδόκητα συμπαθή. Αλλοι είπαν ότι η προβολή του ντοκιμαντέρ λίγες μέρες πριν από τις ρωσικές εκλογές ήρθε να επιβεβαιώσει την «ειδική σχέση» Ρωσίας - Γερμανίας, που έχει οικοδομηθεί με πυρήνα την ενεργειακή συνεργασία. Αλλωστε, ο πρώην καγκελάριος Σρέντερ είναι πάντα πρόεδρος του γερμανορωσικού κονσόρτσιουμ φυσικού αερίου, ενώ η Αγκελα Μέρκελ έχει στο γραφείο της πορτρέτο της τσαρίνας Αικατερίνης…
