Και Γραικός και Έλληνας και Ρωμιός

        του Παντελή Μπουκάλα  (Η Καθημερινή)

Το ονοματολογικό ζήτημα της Ελλάδας

Tι ακριβώς εννοούσε προ εβδομάδων ο κ. Ευ. Βενιζέλος, όταν δήλωνε πως «ο τρόπος λειτουργίας της κυβέρνησης Παπαδήμου συνδέεται με την υπόσταση της χώρας αλλά και με τη διεθνή της επωνυμία, με τους συμβολισμούς της», το γνωρίζει ο ίδιος· αυτό όμως δεν είναι βέβαιο, αφού συχνά ο νέος ηγεμών του ΠΑΣΟΚ μοιάζει με βότσαλο που το παρασύρει ο χειμαρρώδης λόγος του.
 



Ο Ελληνογερμανός βουλευτής Γιώργος Χατζημαρκάκης πάντως ήξερε τι εννοούσε όταν πρότεινε διά της «Bild» να αλλάξει η διεθνής ονομασία της χώρας και να καθιερωθεί το Hellas αντί του «καμένου» Greece. Προδότη τον χαρακτήρισαν ωστόσο και γκεσταπίτη οι πατριδοφύλακες του Ιντερνετ, που μάλλον δεν ξέρουν ότι χρόνια τώρα υπάρχει ένα οιονεί κίνημα με αυτό ακριβώς το αίτημα. Εν πάση περιπτώσει, μέρα που είναι, ας θυμηθούμε κάποιες πτυχές του ονοματολογικού μας ζητήματος.

Είναι λοιπόν σημαδιακό το γεγονός ότι στα τραγούδια για τον θάνατο του Διάκου και του Καραϊσκάκη, ο λαϊκός ποιητής θέτει στα χείλη των δύο ηρώων την ίδια εντολή: Πρώτα ο Διάκος, στο ποίημα που δημοσίευσε ο Κλωντ Φωριέλ το 1824-25: «“Καρδιά, παιδιά μου”, φώναξε, «παιδιά μη φοβηθείτε./ Ανδρεία ωσάν Ελληνες, ωσάν Γραικοί σταθείτε”». Κι έπειτα από έξι χρόνια: «Ο Καραΐσκος φώναξε, ψιλή φωνίτσα βάζει: “Ελληνες μην κιοτέψετε, παιδιά μη φοβηθείτε, / και πάρ’ τό γιούχα η Τουρκιά κι ερθεί και μας χαλάσει. / Σαν Ελληνες βαστάξετε κι ωσάν Γραικοί σταθείτε”» (το δημοσίευσε το 1860 ο Αρνολντ Πάσοβ).

Αθέλητα ίσως, ο λαϊκός τραγουδιστής, αδερφώνοντας αχώριστα το όνομα Ελληνας με το όνομα Γραικός, λύνει με τον δικό του τρόπο ένα πρόβλημα που είχε φέρει σε έριδα όσους λογίους πρέσβευαν ότι πρέπει να αποκληθούμε Ελληνες ή Ρωμαίοι/Ρωμιοί με όσους επέλεγαν το εθνικό όνομα Γραικοί, όπως ο Κοραής, που γράφει και τα εξής, το 1805, στον «Διάλογο δύο Γραικών», του Κλεάνθη και του Αριστοκλή: «ΑΡ. Οι πρόγονοί μας ωνομάζοντο το παλαιόν Γραικοί· έπειτα έλαβον το όνομα Ελληνες, όχι από ξένον έθνος, αλλ’ από Γραικόν πάλιν, όστις είχεν κύριον όνομα το Ελλην, καθώς ημείς ονομαζόμεθα, συ Κλεάνθης, Αριστοκλής εγώ. Εν από τα δύο λοιπόν ταύτα ονόματα είναι το αληθινόν του έθνους όνομα. Επρόκρινα το Γραικοί, επειδή ούτω μας ονομάζουσι και όλα τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης. Αν προκρίνης το Ελληνες, ονομάσου, φίλε μου, Ελλην, αλλά μη, διά τους οικτιρμούς του θεού, Ρωμαίος. -ΚΛ. Διά τι τούτο; -ΑΡ. Διότι δεν είσαι Ρωμαίος. Οι Ρωμαίοι πρώτοι μάς εστέρησαν από την ολίγην ελευθερίαν, την οποίαν είχαν μας αφήσει της Ελλάδος αι διχόνοιαι· και το να φέρωμεν τ’ όνομά των είναι το αυτό και να φέρωμεν τυπωμένα εις το μέτωπον τα στίγματα της δουλείας, και να ομολογώμεν εκουσίως ότι χαίρομεν εις την δουλείαν».

Την «τρισβάρβαρον Ρωμαϊκήν πολιτικήν» μνημονεύει και ο Αθαν. Ιατρίδης, που το 1859 εξέδωσε «Συλλογή δημοτικών ασμάτων παλαιών και νέων». Για να οβελίσει λοιπόν το όνομα Ρωμαίος, υποσημειώνει στο «τραγώδιον του παρελθόντος αιώνος» «Λεηλασία χωρίων τινών έξωθεν του Πελοποννησιακού Ισθμού υπό Τουρκαλβανών ζουρμπάδων»: «[Ρωμιοπούλα]: Η όλως ετεροεθνής αύτη επωνυμία, Ρωμαίος ή Ρωμιός, Ρωμιά, Ρωμιοπούλα, η υπό το κράτος τρισβαρβάρου Ρωμαϊκής πολιτικής, ως φόρτος βαρύς επιτεθείσα επί του Ελληνικού τραχήλου, και δυσχερώς από πολλών αιώνων παρ’ αυτού φερομένη, απεσκορακίσθη ευτυχώς, από της αρχής του κατά του μισητού τυράννου αγώνος ημών, ήτοι τω 1821. Εκτοτε το Ελληνικόν Εθνος, κληρονομήσαν και πάλιν την πάτριον αυτού και εθνικήν ονομασίαν, προσηκόντως καλείται Ελλην».

Κι ωστόσο, ακόμα και με την είσοδο στον εικοστό αιώνα, η λογιοσύνη δεν φαίνεται να συμφωνεί στη λύση ενός προβλήματος που κρατούσε από παλιά, και βεβαίως πριν από τον 15ο αιώνα, οπότε, όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ο ιστορικός Δούκας «ταλαντεύεται έτι μεταξύ Ρωμαίων, Γραικών και Ελλήνων, μεταχειριζόμενος νυν μεν το πρώτον, νυν δε το δεύτερον, νυν δε το τρίτον των ονομάτων τούτων». Κι αν ο Κοραής είχε προκρίνει το εθνικό όνομα Γραικός, ο Κωστής Παλαμάς υπερασπίζει το Ρωμιός, ο δε Νικόλαος Πολίτης τάσσεται υπέρ του ονόματος Ελλην. Ο έντυπος διάλογος του ποιητή και του λαογράφου έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1901. Σε άρθρο του στο «Αστυ», στις 12 του μηνός, υπό τον τίτλο «Ρωμιός και Ρωμιοσύνη», ο Παλαμάς υποστηρίζει ότι «τα δυο τούτα λόγια», Ρωμιός και Ρωμιοσύνη, «επειδή δε μας έρχουνται, ίσα ολόισια, από την εποχή του Περικλή, παραμερίστηκαν αγάλια αγάλια από την επίσημη γλώσσα, καθώς κι όλα τα λόγια τα δυσκολομέτρητα της ζωής και της αλήθειας. Ελληνες, για να ρίχνουμε στάχτη στα μάτια του κόσμου· πραγματικά, Ρωμιοί».

Την επομένη, στην εφημερίδα «Αγών», ο Πολίτης αντιλέγει διατεινόμενος ότι «η σημερινή χρήσις του ονόματος Ελληνες ως εθνικού ημών ονόματος, δεν είναι [...] τεχνητή και βεβιασμένη αναζωογόνησις νεκρού τύπου· τοιαύται απόπειραι ουδέποτε ευδοκιμούσιν, ουδ’ επηρεάζουσιν τον λαόν [...] του ονόματος τούτου η χρήσις ουδέποτε είχεν ολοσχερώς εκλίπη· ουδέποτε ελησμόνησεν ο λαός την καταγωγή του, τας παραδόσεις του, τους δεσμούς τούς συνδέοντας αυτόν προς το παρελθόν». Ο Πολίτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «ο εμπνευσμένος ποιητής βλέπει εναργέστερον και κρίνει ορθότερον του γλωσσολογούντος λογογράφου», υπενθυμίζει μάλιστα τους παλαμικούς στίχους: «Κρυμμένη στην πολύπαθη τη Ρωμιοσύνη / σα να ξανοίγω τη βασίλισσα Ελλάδα». Στην απάντησή του ο Παλαμάς σημειώνει: «Μου φαίνεται πως το ζήτημα τελειωτικά το σφραγίζουν τα λόγια τούτα του Ψυχάρη: “Ο αγαπητός μου ο Ν. Γ. Πολίτης έδειξε στον “Αγώνα” του Λαμπρίδη πως το όνομα “Ελλην” έχει και στον μεσαίωνα, έχει και στο Βυζάντιο τα περγαμηνά του. Ο Παλαμάς έδειξε στο “Αστυ” πως ο Ρωμιός ήτανε, και στης Επανάστασης τα χρόνια, όνομα άγιο και τιμημένο. Τόσο το καλύτερο λοιπόν αν έχουμε δυο δόξες αντί μια... Δεν είπε κανένας να ξεβαφτίσουμε την Ελλάδα και να την κάνουμε βασίλειο Ρωμαίικο». Κι αν προστεθεί το κοραϊκό Γραικός, οι δόξες γίνονται τρεις. Κι ας πρόκειται για περασμένα μεγαλεία.